Kada bi tražili saglasnost za izdavanje knjige – brošure od akademika Bogdana Bogdanovića, on to nije dozvoljavao, pravdajući svoj stav da svaki posjetilac Partizanski spomenik treba doživjeti na svoj način.

Zbog objavljivanja ovih detalja, a koji čine dušu Partizanskog spomenika, duboko sam ubijeđen da će mi pokojni arhitekta Bogdan Bogdanović oprostiti na ovim pojašnjenjima, koji će saznati ljudi, koji vole Mostar i njegov biser – Partizanski spomenik.

Izgradnja spomenika počela je1960. godine, svečano je otvoren 25.9.1965. Na otvaranju, govorio Avdo Humo

Partizanski spomenik je priča o učešću i stradanju naroda i narodnosti s područja Mostara i Hercegovine u njihovoj borbi protiv fašizma i o njihovom herojskom putu do pobjede i slobode.

Vraćam se onom što je glavna bit ovog sadržaja.

Stajući na kaldrmu, vi stajete na stazu, koja simboliše put izlaska boraca iz Mostara. Taj put ima dosta kamena oblutka i zvao se Partizanski put. Kamen oblutak je i simbol mostarskih rijeka i riječnih korita. Ovaj kamen se, ianče, koristi za izradu partera – mobilijara, a mnoge mostarske avlije su ukrašene s njim, baš kao i Partizanski spomenik, od početka pa do samog vrha.

Na dva-tri metra od trotoara, nalazi se cvjetna ploha – krpa, kojih ima čitavom stazom, od ulaska do glavnog platoa i neobičnog su oblika, kao plaz plamena, a iste predstavljaju slobodne teritorije u Jugoslavije u toku Drugog svjetskog rata. Takvih primjera nije bilo ni u jednog državi Evrope.

Na najbližoj svjetnoj plohi – krpi, do trotoara bilo je zasađeno stablo čempresa, koje je predstavljalo stražara, koji čuva svoje stradale saborce. Nažalost, i ovo stablo je stradalo, a novo nije zasađeno.

Odatle se dolazi do orgulja (vodena površina sa oblim kaskadama), iz koje se širi eho o ratu na Balkanu i jačanju narodnooslobodilačkog pokreta. Dvije staze, koje obrubljuju Orgulje, stapaju se u jednu stazu (u svakoj Republici pojedinačno je dizan ustanak). Nastavlajjući šetnju kaldrmisanom stazom od Orgulja, staza je zavojita sa oštrim serpentinama. Jer, put do pobjede i slobode bio je trnovit i težak, uz mnogo žrtava u borbama protiv fašista na mnogim ratištima.

Pojedini detalji, koji se nalaze sa strane ili na vrhu parapetnih zidova, predstavlajju vješala i mitraljeska gnijezda. Kamene ploče, kojima su obloženi parapetni zidovi, su ploče sa starih kuća, u kojima su revolucionari, u ratnom okruženju, održavali partijske sastanke i pravili planove za izvođenje brojnih akcija protiv neprijatelja i njegovih sluga.

Dolazeći na vrh centralnog nivoa je Fontana, koja simboliše izvor – žrvanj života, iz koga otiče voda vanjskim odvodom – kanalom i povezuje šest kaskada u jednu, što simbolizuije šest republika Jugoslavije. Odvod vode otiče u ogledalo spomenika, okrugli bazen, koji simboliše Boračko jezero.

Spomen ploče, na kojima su napisani ime, prezime, godina rođenja i godian stradanja, i još neke pojedinosti, su nečitkea i dok ne odgonetnete i pročitate, Vi odajete počast borcu na spomen ploči.

Rastinje na i oko Partizanskog spomenika je raznovrsno kao i grad Mostar, koji je, od svog nastanka, bio multietnička, multinacionalna i multikulturalna sredina, sastavljena od različitih konfesija.

Biljne vrste, koje su na i oko Partizanskog spomenika: čempresi (u više varijeteta), košćela, trešnja, maklura-mlječika (plodovi kao zelene lopte), lipa, judino drvo, bor alpski i primorski, platani, te grmovi, perene i sezonsko cvijeće.

Od izgradnje pa do izbijanja posljednjeg rata, Partizanski spomenik je bio poznat i prepoznatljiv širom Evrope, kao jedan od najljepših monumentalnih spomenika, sagrađen u čast žrtava fašizma. Upoređiavan je sa spomen monumentom u Malfalkone u Italiji. Stoga smatram da bi bilo poželjno da Partizanski spomenik bude uvršetn u Baštinu evropskih spomenika žrttava fašizma iz Drugog svjetskog rata.

Vrijedi spomenuti lanjsku akciju čišćenja spomenika, koju su, na inicijativu Dubravke Kulaš, Mostarke iz Londona, sproveli učenici istudenti iz Engleske

Za Partizanski spomenik profesionalno sam bio vezan od 1972. do maja 1993. godine, a ovo sam napisao u dogovoru sa Radmilom-Bracom Andrićem i rahmetli Ahmedom Ribicom.

Projektom od 16.2. 2001. gdodine, na inicijativu opštine Jugozapad, sačinjen je projekat, u kome je zahtjev galsio:

„Pošto gornji dio objekta može funkcionisati i kao scena sa formiranom scenografijom za multimedijalne projekte, perfomanse i suvremeni teatar, izvedbe, moguće preostale kamen ploče sa urezanim imenima ukloniti i deponirati u muzej, a terase poravnati. U to vrijeme, gradonačelnik Mostara bio je Safet Oručević.

Na skrnavljenje Partizanskog spomenika, svoj glas digli su Alija Bijavica, rahmetli Avdo Zvonić i Radmilo-Braca Andrić.

Važno je napomenuti i ovo:

Glavni izvođač radova: RO Parkovi
Dierktor RO Parkovi: pokojni Josip – Jole Musa
Glavni šef radilišta: rahmetli ing. Ahmed Ribica, a poslove radilišta vodio je rahmetli Asim Glavović.
Kooperanti su bili iz Dubrovnika – klesari: Ivo-Fidel Biočina, pokojni Vinko – Mikel Dragičević.

Radmilo – Braca Andrić, u vrijeme izgradnje Partizanskog spomenika, bio je na funkciji podpredsjednika Skupštine opštine Mostar. Direktno je bio zadužen za izgradnju spomenika i skoro svakodnevno je bio uključen u izgradnju. I dan-danas, Radmilo – Braca Andrić djeluje i ulaže ogromne napore kako bi se, konačno, riješila sudbina Partizanskog spomenika i njegovo održavanje, što, s obzirom na ulogu kakav ima za grad Mostar, i zaslužuje.

Poželjno bi bilo da, ukoliko još neko ima neke nove činjenice, vezane za Partizanski spomenik, a što nije navedeno u knjizi Partizanski spomenik u Mostaru (izdanje 1987. godine), da ih prezentuje, kako bi se izvršila dopuna ovog teksta.

Tekst napisao:

Ing. Emir – Paša Sadžak